Τα πάντα ρεί (στοιχεία της ηρακλείτειας φιλοσοφίας και όχι μόνο)

Του Κ. Α. Ναυπλιώτη

Πιστεύω πως όλοι γνωρίζουμε από τα μαθητικά μας ακόμα χρόνια τη ρήση τού Ηρακλείτου «Τά πάντα ‘ρεῖ καί οὐδέν μένει καί ποταμοῦ ‘ροή ἀπεικάζει τά ὂντα καί οὐδεῖς εἰς τόν αὐτόν ποταμόν δίς ἂν ἐμβαίη»*.
Η ερμηνεία ήταν εύκολη και ως εκ τούτου δεν χρειαζόταν τίποτα παραπάνω από το ότι, δεν μπορεί κανείς να μπει δυό φορές στο ίδιο νερό του ποταμού, γιατί αν ξαναμπεί, το νερό τη δεύτερη φορά δεν θα είναι το ίδιο… Όμως αν εμβαθύνει κανείς στη σκέψη τού Εφέσιου στοχαστή θα αντιληφθεί ή αν θέλετε θα συμπεράνει πως η θέση που αναπτύσσεται απαντά στον φυσικό νόμο τής κίνησης και της μεταβολής. Έτσι, όπως τα νερά του ποταμού κυλούν χωρίς σταματημό, το ίδιο και η κίνηση είναι ο κυρίαρχος νόμος στο σύμπαν. Και με αυτό τον τρόπο –τον διαρκή μετασχηματισμό και τη διαρκή ροή- συντηρείται η ζωή  τού σύμπαντος**. Στην ουσία παρατηρείται μία κυκλική ροή των στοιχείων της φύσης η οποία «ἦν ἀεί καί ἒστιν καί ἒσται πῦρ ἀείζωον…». Ακόμα και ο θάνατος χαρακτηρίζεται σαν ένα παροδικό γεγονός, δηλ. ένας απλός μετασχηματισμός των φυσικών στοιχείων. Όλα λοιπόν διέπονται από κάποιους σταθερούς φυσικούς νόμους, και έτσι υπάρχει η αρμονία στη φύση καθότι η κάθε αλλαγή γίνεται με μέτρο, όπως φαίνεται και από το απόσπασμα «Ἣλιος γάρ οὐχ ὑπερβήσεται μέτρα…» επειδή όλα υπόκεινται στην κανονικότητα των φυσικών νόμων. Δεν πρέπει να παραβλέψει κανείς, πως η έννοια  του Πολέμου κατά τον Ηράκλειτο είναι κάτι σημαντικό καθώς διέπεται από τους καθολικούς νόμους της φύσεως γιατί αυτός κυβερνά τα πάντα. Μια και αυτός είναι όχι μόνο «Πατήρ πάντων», αλλά και «πάντων βασιλεύς» ο οποίος εξουσιάζει τα πάντα καθώς διεξάγεται (ο πόλεμος) σε πολλαπλά επίπεδα: στο προσωπικό, το φυσικό, το κοινωνικό και το μεταφυσικό. Κατά μίαν έννοια λοιπόν ο πόλεμος μπορεί να είναι κάτι το ολέθριο με τις καταστροφές που προκαλεί… Όμως σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Ηράκλειτου αυτός θεωρείται ως θεμελιώδης παράγοντας αναγέννησης και δημιουργίας. Με τον τρόπο αυτό επιτυγχάνεται η αρμονία η οποία αποδεικνύεται ισχυρότερη από τον πόλεμο, διότι οδηγεί στην τάξη και τη συνοχή και εν τέλει στην ευτυχία τον άνθρωπο, αφού θα ζη ο ίδιος μέσα σ’ ένα αρμονικό σύμπαν. Ο πόλεμος λοιπόν κατά τον φιλόσοφό μας δεν είναι τίποτα άλλο, από τη διαρκή πάλη των αντιθέτων καθώς διεξάγεται ή αν θέλετε αναφέρεται στα ζεύγη των αντιθέτων τα οποία ωστόσο αποτελούν μια ενότητα ακολουθώντας κυκλική πορεία, επειδή το ένα γεννιέται αδιάκοπα από το άλλο. Έτσι ο κύκλος των γεννήσεων και των θανάτων δεν σταματά ποτέ, επειδή η γη περικλείει τα σπέρματα όλων των όντων. Στον κύκλο των γεννήσεων (της αναγέννησης και της δημιουργίας) ανήκουν και τα αντίθετα, π.χ η ημέρα και η νύχτα, ο χειμώνας και το καλοκαίρι, η ζωή και ο θάνατος, ο νέος και ο γέρος, ο ύπνος και ο ξύπνιος (εγρήγορση), το ξηρό και το υγρό, το ζεστό και κρύο, η αρρώστια και η υγεία κλπ. Έτσι δεν χάνεται τίποτα αφού όλα θα ξαναεμφανιστούν, δημιουργώντας την αρμονία της φύσης μέσα από την τάξη και τη συνοχή∙ για τον λόγο ότι «ἁρμονίη ἀφανής φανερῆς κρείττων» δηλ. η αρμονία είναι ισχυρότερη από τον πόλεμο. Όμως πρέπει να γνωρίζουμε πως κάτω από τη φαινομενική διαμάχη υπάρχει μια βαθιά ενότητα που ξεπερνά τις αντιθέσεις, φτάνοντας σε ένα είδος μουσικής αρμονίας η οποία διέπεται από μια θαυμάσια τάξη και συνοχή. Μέσα σε έναν τέτοιο κόσμο μπορεί να ζη ευτυχισμένος ο άνθρωπος, αφού ο ίδιος μετέχει σ’ αυτή την ενότητα, όπου ο Λόγος[3] (λογική;) θα είναι κοινός για όλους. Καθότι «…λόγου δ’ ἐόντος ξυνοῦ ζώουσιν οἱ πολλοί ἰδίαν ἒχοντες φρόνησιν». Βλ. Κ. Βουδούρη Προσωκρατική φιλοσοφία σ. 74-77.
Σημείωση
(Τα εντός εισαγωγικών «αρχαία» στο κείμενο έχω τη γνώμη πως είναι κατανοητά. Δεν ερμηνεύονται, γιατί εκτός του ότι αποφορτίζουν και το νόημα των λέξεων, το απογυμνώνουν και από την ισορικότητά του).

Συμπληρωματικά
*
Το πλήρες απόσπασμα του Ηρακλείτου είναι: «πάντα χωρεῖ καί οὐδέν μένει καί ποταμοῦ ‘ροῆι ἀπεικάζων τά ὄντα λέγει ὡς δίς ἐς τόν αὐτόν ποταμόν οὐκ ἂν ἐμβαίης». Ωστόσο πρέπει να γνωρίζουμε, πως μέσα σ’ αυτή τη διαρκή ροή των πάντων κυριαρχεί το αἰώνιο πῦρ γύρω από το οποίο «λαμβάνουν χώρα» όλοι οι μετασχηματισμοί. Καθότι τη ζωή του κόσμου συνιστούν: α] γῆ → θάλασσα → πῦρ και β] πῦρ → θάλασσα → γῆ. Επί πλέον το πῦρ αποτελεί την πρωταρχική και αληθινή ουσία του κόσμου, ο οποίος δεν δημιουργήθηκε από κάποιον θεό ή άνθρωπο, αλλά υπήρχε και θα υπάρχει πάντα, χωρίς αρχή και τέλος και γι αυτό θα είναι αιώνια ζωντανός (βλ. απόσπ. ι «περί φύσεως») «Κόσμον τόνδε, τόν αὐτόν ἁπάντων, οὒτε τις θεῶν οὒτε ἀνθρώπων ἐποίησεν, ἀλλ’ ἦν ἀεί καί ἒστιν καί ἒσται πῦρ ἀείζωον…»
Μπορούμε να φανταστούμε ή και να συμπεράνουμε (καθότι ο φιλόσοφός μας είναι «Σκοτεινός») την συμβολή και το φως στην επιστημονική θεώρηση των πραγμάτων που θα προσέθεται η…«σκοτεινότητα» τού Ηρακλείτου, αν στη λέξη «πῦρ» βάζαμε τη λέξη «ενέργεια»;
** Στο ίδιο μήκος κύματος εκπέμπει και ο Εμπεδοκλής όταν μας λέει πως η ισορροπία τού σύμπαντος εξαρτάται από την κυκλική κίνηση της Φιλότητας και του Νείκους∙ η οποία δεν σταματάει ποτέ, και έτσι προκαλείται ο μετασχηματισμός της ζωής και αποφεύγεται ο αφανισμός της ανθρώπινης ύπαρξης. Μπορούμε λοιπόν να πούμε ότι τίποτα δεν χάνεται, και έτσι η ζωή δεν σταματά ποτέ.
Την λογική της κυκλικής κίνησης ακολουθεί και ο Αριστοτέλης με την έννοια τού Σφαίρου, του οποίου χαρακτηριστικό είναι η σταθερότητα, η ενότητα και η αρμονία. Όλα υπό την επίδραση της Φιλότητας… (βλ. Αριστοτέλους, Μετά τα φυσικά).
[3] Κατά πάσαν πιθανότητα ο Λόγος τού Ηρακλείτου ταυτίζεται με ένα πάνσοφο θεϊκό όν. Σαφώς εδώ με το Εν, εννοεί την σοφία η οποία έτσι κι αλλιώς καλείται με το όνομα τού Δία, ο οποίος κατά τον Εμπεδοκλή αντιπροσωπεύει το πῦρ ένα από τα πρωταρχικά στοιχεία ή «ριζώματα». Τα άλλα είναι: ο αέρας, η Γη και το νερό.

knafpl@hotmail.com

 

Σχετικές δημοσιεύσεις

Αφήστε ένα σχόλιο

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.